Zielona wieś – klimat czy kasa?

Przyjeżdżamy na wieś jak ekoturyści – z filtrem na wodę i torbą na plony. Ale czy wiemy, jak naprawdę wygląda życie poza miastem? Wieś w Polsce przez ostatnie 25 lat przeszła wiele zmian. Kiedyś ekologiczne podejście do rolnictwa było traktowane niemal jak science-fiction, a o ochronie klimatu mówiło się głównie w telewizji. Dziś na wsi zjawisko to jest bardziej obecne, a współczesny obraz wsi daleki jest od tradycyjnego. Wieś, w wielu przypadkach poza oficjalnym obiegiem, staje się miejscem innowacji, które mogą inspirować. 

Zmiany na wsi – od tradycji do nowoczesności

Dr Tomasz Rakowski*, etnolog i badacz zmian społecznych na wsi, zauważa, że wieś od zawsze była miejscem ogromnej samowystarczalności. Mieszkańcy wsi wciąż korzystają z doświadczeń swoich przodków, ale także wprowadzają nowe, ekologiczne metody gospodarowania.

Wiele inicjatyw, takich jak koła gospodyń wiejskich, spółdzielnie czy ochotnicze straże pożarne, nie tylko integrują społeczność, ale też promują ekologiczne podejście do pracy. Wciąż spotyka się miejsca, gdzie ludzie tworzą własne narzędzia rolnicze, modernizują maszyny, a nawet budują domy z własnoręcznie przygotowanych materiałów. W tej kulturze liczy się praktyczność, umiejętność naprawy i ponownego użycia surowców. Dla wielu mieszkańców wsi maszyny to nie tylko sprzęt do pracy, ale narzędzia, które można dostosować i zmieniać w miarę potrzeb.

Przykładem może być historia Pana Wiesława, który zbudował kosiarkę z silnika pralki Frani.

– Zbudował też wiele domów w okolicy. Zrobił pianino zdobyte w czasie jakiejś bijatyki. Było połamane i rozbite. Wyremontował, dorobił struny z drutów wyciągniętych ze starych opon. Dorobił klawisze z lodówki. To pianino ma nietypowe dźwięki. Zupełnie pokręcone. Jest to dla mnie coś niezwykle twórczego – dodaje dr Tomasz Rakowski.

Ta działalność jest doskonałym przykładem twórczego podejścia do materiałów, które z pozoru nadają się do wyrzucenia. To właśnie na wsi takie inicjatywy pozwalają na oszczędność zasobów i efektywne gospodarowanie.

– Nie podchodzi się do maszyny jak do czegoś, co jest w całości profesjonalne i zaprojektowane w fabryce, skończone i działające przez lata. To w kulturze mieszczańskiej maszyna ma być i trwać: na wsi cały czas się zmienia – tłumaczy dr Tomasz Rakowski.

Zmienia się też klimat, a z nim kolejne wyzwania związane z coraz częstszymi suszami. Świadomość zmian klimatycznych rośnie, zwłaszcza wśród rolników, którzy dostrzegają ich wpływ na plony i metody upraw. W tym kontekście wieś staje się miejscem, w którym można zaobserwować coraz bardziej powszechne wdrażanie modeli gospodarki o obiegu zamkniętym. Na wsi odpady organiczne trafiają do kompostowników, a materiały budowlane są przetwarzane i wykorzystywane ponownie. Takie podejście sprzyja nie tylko oszczędnościom, ale także ochronie środowiska.

Zmiany demograficzne i ich wpływ na ekologię

Nie tylko zmiany klimatyczne mają wpływ na wieś, ale także demograficzne. Choć liczba mieszkańców wsi rośnie, wciąż boryka się z problemem starzejącego się społeczeństwa. W 2022 roku niemal 20% ludności wsi miało więcej niż 65 lat, co może mieć wpływ na przyszłość wsi. Jednocześnie coraz więcej nowych mieszkańców osad pochodzi z miast i wnosi nowe pomysły oraz otwartość na ekologiczne podejście do życia.

Na wsi rośnie również świadomość ekologiczna. Większość mieszkańców zauważa zmiany klimatyczne i ich negatywny wpływ na uprawy. To sprawia, że coraz częściej sięgają po alternatywne, bardziej zrównoważone metody uprawy i produkcji żywności.

W 2023 roku powierzchnia ekologicznych użytków rolnych w Polsce wzrosła do 636 021,41 hektarów, a liczba producentów ekologicznych osiągnęła 23 995. Największą powierzchnię ekologicznych użytków zajmowały uprawy zbóż, a następnie rośliny okopowe, przemysłowe oraz warzywa, owoce i orzechy. W porównaniu do 2022 roku, znacząco zwiększyła się produkcja mleka krowiego oraz pogłowie zwierząt, zwłaszcza drobiu.

Ekologia a zwierzęta hodowlane

Wzrost pogłowia zwierząt może mieć zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje, zależnie od warunków, w jakich są one hodowane oraz metod, jakie stosują rolnicy.

Pozytywne aspekty:
Jeśli wzrost pogłowia dotyczy zwierząt hodowanych w sposób ekologiczny, z dbałością o dobrostan zwierząt, to może to być korzystne. W ekologicznym rolnictwie zwierzęta mają zazwyczaj więcej przestrzeni do życia, lepszą jakość paszy i nie są narażone na stosowanie sztucznych hormonów czy antybiotyków. Takie podejście sprzyja ich lepszemu zdrowiu oraz dobrostanowi.

Negatywne aspekty:
Z drugiej strony, wzrost pogłowia w kontekście hodowli intensywnej, w której zwierzęta są trzymane w tłocznych i niewłaściwych warunkach, może prowadzić do problemów związanych z ich zdrowiem, stresem i niewłaściwym traktowaniem. W takich przypadkach wzrost liczby zwierząt może mieć negatywne skutki dla ich dobrostanu.

Zwiększenie pogłowia zwierząt w ekologicznych systemach hodowli jest ogólnie korzystne, pod warunkiem, że odbywa się zgodnie z zasadami dobrostanu zwierząt i zrównoważonego rozwoju.

Postawy wobec ekologii – różnorodność i wyzwania

Mieszkańcy wsi  dostrzegają zmiany klimatyczne i ich konsekwencje dla rolnictwa, traktują często ekologię raczej jako praktyczną odpowiedź na wzrastające koszty życia i produkcji. Pan Józef, mieszkaniec wsi mówi, że często widzi eko-miastowych, którzy przyjeżdżają na wieś z filtrem na wodę i płócienną torbą, a potem narzekają, że ktoś pali w piecu albo pryska pole. 

– Ekologia? Pewnie, że jestem ekologiczny. Paliwo drogie, nawozy drogie, to jak mogę, to oszczędzam. Ale miastowy myśli, że jak ja nie pryskam, to dlatego że przyroda mnie wzrusza. Miastowy to by chciał mleko od szczęśliwej krowy i marchewkę bez nawozu, ale najlepiej za pół darmo.

To podejście pokazuje, jak różne są postawy mieszkańców wsi wobec ekologii. Z jednej strony istnieje duże zainteresowanie ekologicznymi metodami produkcji, z drugiej zaś nie każdy rolnik dostrzega konieczność zmiany dotychczasowych praktyk. Wciąż jednak, zwłaszcza wśród rolników ekologicznych, pojawiają się inicjatywy, które przyczyniają się do ochrony środowiska. Przykładem są gospodarstwa, które dbają o bioróżnorodność, stosują naturalne nawozy i przyjazne dla środowiska metody produkcji.

Przykład gospodarstwa Nowakowskich

Nagradzani w konkursach ekologicznych Anna i Jan Nowakowscy z powiatu brodnickiego stawiają na bioróżnorodność. W ich gospodarstwie utrzymywane są stare drzewa, w tym miododajne lipy. Na stoku otaczającym zabudowę porasta naturalna roślinność, która służy jako baza pokarmowa i ostoja dla dzikich zwierząt. Zabiegi te pomagają oddzielić uprawy ekologiczne od przyległych konwencjonalnych pól. Drzewa wokół gospodarstwa izolują teren przed hałasem, zwiększają retencyjność gleby i obniżają temperaturę, tworząc naturalną wentylację. Siano skoszone z użytków zielonych jest wymieniane na obornik krowi, który służy do nawożenia pól.

Rolnictwo ekologiczne przynosi wiele korzyści rolnikom, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i ekologicznym.

Dlaczego warto zostać eko rolnikiem?

Rolnictwo ekologiczne to nie tylko sposób na poprawę jakości gleby, ale także na rozwój ekonomiczny wsi i poprawę zdrowia rolników oraz konsumentów. Z roku na rok rośnie popyt na żywność ekologiczną, którą konsumenci postrzegają jako zdrowszą i bardziej naturalną. W szczególności młodsze pokolenia, zwłaszcza z generacji Z, przykładają dużą wagę do pochodzenia i metod produkcji żywności, którą spożywają.

Jedną z głównych korzyści płynących z rolnictwa ekologicznego jest możliwość obniżenia kosztów produkcji. Dzięki wykluczeniu chemicznych środków ochrony roślin i nawozów sztucznych, rolnicy mogą zmniejszyć wydatki na chemikalia, a jednocześnie poprawić jakość swoich produktów. Co więcej, stosowanie ekologicznych metod produkcji, takich jak płodozmian czy kompostowanie, korzystnie wpływa na zdrowie gleby, co w dłuższej perspektywie poprawia wydajność upraw i ich produktywność.

Rolnictwo ekologiczne przyczynia się również do wzrostu bioróżnorodności i stabilności ekosystemów. Zwiększona odporność gospodarstw na zmiany klimatyczne, choroby i szkodniki to jeden z kluczowych efektów takich praktyk. Ekologiczne gospodarstwa często współpracują z lokalnymi społecznościami, co buduje silniejsze więzi oraz zapewnia lepsze wsparcie dla ich działalności. Dodatkowo, rolnicy ekologiczni eliminują ryzyko narażenia na toksyczne substancje chemiczne, co ma pozytywny wpływ na ich zdrowie oraz zdrowie ich rodzin.

Jak zostać ekologicznym rolnikiem?

Przejście z tradycyjnego systemu produkcji na ekologiczną formę gospodarowania wiąże się z tzw. okresem konwersji. Jest to czas, podczas którego gospodarstwo przechodzi na metody ekologiczne pod nadzorem jednostki certyfikującej, ale bez prawa do oznaczania produktów jako ekologiczne. Okres ten pozwala na rozkład pozostałości agrochemikaliów i osiągnięcie równowagi ekologicznej w gospodarstwie.

Wprowadzenie praktyk ekologicznych w polskim rolnictwie jest już faktem, ale ich skala oraz tempo wdrażania zależą od wielu czynników, takich jak świadomość ekologiczna rolników, dostęp do wiedzy oraz wsparcie dla osób podejmujących decyzję o zmianie praktyk rolniczych. Dzięki edukacji i innowacyjnym rozwiązaniom możemy zapewnić długofalową ochronę środowiska na terenach wiejskich.

Ekologiczny rynek rolniczy w Polsce – szanse i perspektywy

W Europie rynek żywności ekologicznej od lat jest jednym z najszybciej rozwijających się segmentów. Udział żywności ekologicznej w sprzedaży w niektórych krajach przekroczył już 10%, a mimo trudności ekonomicznych w okresie pandemii, globalny wzrost sprzedaży żywności ekologicznej nie osłabł. W Polsce również zauważalny jest trend wzrostu wydatków na produkty ekologiczne.

Według raportu Koalicji na Rzecz Rozwoju Rynku Żywności Bio oraz NielsenIQ z 2021 roku, wartość polskiego rynku żywności ekologicznej wynosi około 1,36 miliarda złotych. Wzrost zainteresowania ekologiczną żywnością w Polsce jest widoczny nie tylko wśród konsumentów, którzy coraz częściej postrzegają ją jako zdrową i bezpieczną alternatywę dla tradycyjnych produktów, ale także wśród rolników, którzy dostrzegają w tym szansę na rozwój.

Wybór ekologicznej żywności jest często wyrazem troski o środowisko i wsparciem dla rolników stosujących odpowiedzialne praktyki. Zmiany te, choć wymagają czasu i zaangażowania, prowadzą do lepszej przyszłości zarówno dla wsi, jak i dla konsumentów.

Eko rolnictwo to droga, która nie tylko chroni środowisko, ale także stanowi realną alternatywę do tradycyjnych metod upraw i hodowli. To inwestycja w zdrowie, bioróżnorodność oraz przyszłość naszej planety.

 (*) dr Tomasz Rakowski: etnolog, antropolog, kulturoznawca. Profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Zajmuje się antropologicznymi badaniami ubóstwa, badaniami oddolnych procesów rozwojowych, antropologią sztuki współczesnej i partycypacyjnej, etnograficznie zorientowaną animacją kultury oraz najnowszą metodologią badań kulturowych. 

Źródła:

Θ Raport Fundacji na Rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA): Polska wieś 2024 Krajowa sieć obszarów wiejskich

Θ Barbara Perepeczko, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN „Postawy proekologiczne mieszkańców wsi i ich uwarunkowania” 

Więcej o ekologicznych nagrodzonych gospodarstwach w 2024 roku: (https://www.youtube.com/watch?v=DTK9fh4a78A&t=24s)