Spróbujmy zrozumieć mokradła w bardzo szerokim zakresie. Bardzo użytecznej defincji dostarczyła Konwencja Ramsarska (ang. Ramsar Convention on Wetlands). Pełna nazwa tego dokumentu brzmi: Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego (https://www.ramsar.org. To międzynarodowe porozumienie na rzecz ochrony przyrody, ze szczególnym uwzględnieniem terenów mokradłowych. Dokument został podpisany 2 lutego 1971 roku w miejscowości Ramsar, położonej nad Morzem Kaspijskim w Iranie, podczas międzynarodowej konferencji https://www.ramsar.org.
Wg konwencji RAMSAR mokradła to tereny bagien, błot i torfowisk lub zbiorniki wodne, tak naturalne jak i sztuczne, stałe i okresowe, o wodach stojących lub płynących, słodkich, słonawych lub słonych, łącznie z wodami morskimi, których głębokość podczas odpływu nie przekracza sześciu metrów. Mokradła odgrywają kluczową rolę jako naturalne rezerwuary i źródła wody – zasobu, którego coraz bardziej zaczyna brakować, również w Polsce https://naukaoklimacie.pl/aktualnosci/az-85-mokradel-w-polsce-zostalo-zdegradowane-blisko-400-specjalistow-stworzylo-pakt-by-je-ratowac. Dlatego tak istotne jest, by poświęcać im więcej uwagi.
Mokradła pełnią wiele funkcji:
• gromadzą i zatrzymują wodę,
• pochłaniają i magazynują węgiel,
• dostarczają żywności,
• są siedliskiem dla licznych organizmów – od mikroorganizmów i grzybów, po rośliny i zwierzęta,
• chronią przed skutkami ekstremalnych zjawisk pogodowych, takich jak powodzie, susze czy sztormy.
Mimo ich ogromnego znaczenia dla życia na Ziemi, mokradła są nadal systematycznie osuszane i niszczone. Od XVIII wieku zniknęło już 87% światowych mokradeł. Dziś jednak dysponujemy zarówno wiedzą, jak i narzędziami, które pozwalają zapobiegać dalszej degradacji. Utrata mokradeł oznacza utratę wody – zasobu fundamentalnego dla przetrwania (Makles et al., 2014).
Mokradła miejskie – Poznań miastem RAMSAR
Miejskie obszary podmokłe nie są terenami nieużytecznymi – to niezwykle wartościowe elementy przestrzeni miejskiej, które powinny być uwzględniane w strategiach planowania i zarządzania rozwojem miast. Państwa będące stronami Konwencji Ramsarskiej – obecnie 172 kraje – zobowiązały się do ochrony i racjonalnego użytkowania mokradeł na swoim terytorium. W uznaniu znaczenia miejskich terenów podmokłych Konwencja wprowadziła specjalny program akredytacyjny Wetland City (RAMSAR, 2018). Program ten umożliwia miastom, które chronią swoje naturalne lub sztucznie utworzone ekosystemy wodno-błotne, uzyskanie międzynarodowego uznania za swoje działania i zaangażowanie.
Celem tej inicjatywy jest zachęcanie miast położonych w sąsiedztwie mokradeł – zwłaszcza tych objętych ochroną międzynarodową – do budowania pozytywnych relacji z tymi cennymi obszarami. Obejmuje to m.in. zwiększanie świadomości mieszkańców na temat roli mokradeł oraz aktywne włączanie władz lokalnych w procesy planistyczne i decyzyjne.
Program akredytacyjny promuje zarówno ochronę, jak i zrównoważone użytkowanie miejskich i podmiejskich mokradeł, podkreślając ich potencjał w zakresie przynoszenia realnych korzyści społecznych, środowiskowych i gospodarczych dla lokalnych społeczności.
Lista 31 nowo akredytowanych miast mokradłowych, wśród których znalazł się Poznań, została ogłoszona 24 stycznia 2025 roku podczas 64 posiedzenia Stałego Komitetu RAMSAR https://www.ramsar.org/our-work/activities/wetland-city-accreditation. To bardzo bardzo ważny krok i duża odpowiedzialność. Jest szansa że inne miasta w Polsce wykorzystają to jako inspirację do ochrony mokradeł na swoich obszarach https://wodnesprawy.pl/poznan-miastem-mokradlowym/.
Obecność dobrze zachowanych mokradeł na obszarach miejskich ma istotne znaczenie zarówno dla zdrowia mieszkańców, jak i dla kształtowania korzystnego mikroklimatu https://www.ramsar.org/sites/default/files/2024-10/the_value_of_wetlands_for_cities_e.pdf. W kontekście postępujących zmian klimatycznych konieczne jest opracowanie skutecznych zasad ich ochrony, które zapewnią zrównoważony rozwój miast i poprawią ich odporność na skutki globalnego ocieplenia. Niestety miasta tego jeszcze nie rozumieją ponieważ stan rozpoznania rozmieszczenia mokradeł jest bardzo niski a nacisk na rozbudowę ogromny. Większość siedlisk mokradłowych poza tymi z otwartą wodą jest nieodpowiednio klasyfikowana jako nieużytki. Dotyczy to także teras zalewowych w korytach rzek, trzcinowisk, wilgotnych łąk i turzucowisk. Niestety przez niewystarczające poznanie większość miejskich mokradeł narażona jest na progresywne niszczenie, które pozostaje w bezpośredniej sprzeczności z planami adaptacji miast do zmian klimatu https://www.gov.pl/web/klimat/nowy-system-planowania-adaptacji-miast-do-zmian-klimatu, oraz celami zrównoważonego rozwoju. Następuje szybka utrata potencjału usług ekosystemowych.
Niszczenie mokradeł
Konsekwencją niewstarczającego rozpoznania rozmieszczenia mokradeł jest ich narażenie na destrukcję. Zniszczenia mogą wynikać z braku wiedzy, a także mogą być dobrze zaplanowane. Celem zwykle są kwestie związane z urbanizacją lub intensywnym rolnictwem. Mokradła, stają się często ofiarami nietrafionych planów działań na rzecz klimatu https://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/AB1DC9AB8A89B230C1258AB4003713F9/$file/Infos_315.pdf. Jest wiele różnych wariantów planowania zagospodarowania zasobów wodnych. Znaczna część dotyczy dostarczania produktu mieszkańcom w postaci otwartej powierzchni wodnej w wykopanej w torfowisku dziurze, która ma imitować jezioro. Taki scenariusz powtarza się w polskim krajobrazie wielokrotnie. Chęć dostarczenia jeziora (widocznej wody) w kontekście rekreacji, a dodatkowo z kontekstem eksploatacyjnym – wydobyty torf można przeznaczyć na produkcję pieczarek. Kopanie zbiorników w torfowiskach pojawiało się w przeszłości w lasach, choć tutaj nastąpiła istotna zmiana i przykłada się bardziej uwagę do retencji glebowej niż do budowy zbiorników (Lamentowicz and Konczal, 2024). Obecnie zdarza się także w miastach pod przykrywką retencji wodnej oraz działań w ramach adaptacji do zmian klimatu pod hasłami t.j: „Zwiększenie odporności na zmiany klimatu i klęski żywiołowe”, „Czynna ochrona terenów podmokłych, w celu przystosowania do zmian klimatu”. Niestety takie działania często finansowane są przez fundusze europejskie.
Działania związane z kopaniem zbiorników w torfowiskach lub ich zasypywaniem ziemią i gruzem (w tych miejscach często powstają bloki), wycinanie lasów bagiennych i regulacja rzek są ciągłym mankamentem miast. Jednocześnie, oczyszczane i pogłębiane są rowy melioracyjne także w czasie suszy. W perspektywie zachodzących zmian klimatu także miasta będą narażone na suszę, a dobrze zachowane mokradła są ważnym aspektem adaptacji do zmian klimatu. Póki co obserwujemy więcej działań negatywnych dla mokradeł i zmian klimatu w miastach, choć istnieje duża nadzieja na transformację https://naukadlaprzyrody.pl/2020/07/10/po-co-nam-torfowiska-w-miastach/.
Z przeszłości do przyszłości
Jaka jest przyszłość mokradeł? Biorąc pod uwagę prognozy zmian klimatu z dużym prawdopodobieństwem wiele mokradeł ulegnie zanikowi. Dotyczy to nie tylko torfowisk, ale także rzek, jezior, a także tych wytworzonych przez człowieka czyli stawów rybnych i zbiorników zaporowych. Bardzo obrazowym przykładem jest zbiornik zaporowy Malta w Poznaniu. Przez bardzo suchą wiosnę trudno jest go napełnić wodą z Cybiny. Wielkopolska to obszar wyjątkowo narażony na deficyt wody. Efekty widać także w krajobrazie w postaci jezior pozbawionych wody. Ale to nie wszystko, to co jest równie niebezpieczne to ucieczka dwutlenku węgla z odwodnionych torfowisk. Torfowiska i inne mokradła są efektem interakcji z klimatem. Globalne znaczenie torfowisk jest niezaprzeczalne, choć powinniśmy je doceniać i chronić głównie lokalnie. To w jaki sposób zadbamy o torfowiska oceniać będą następne pokolenia https://www.youtube.com/watch?v=TeYTdlrR8BM&t=12s.
W dyskusji na temat ochrony torfowisk warto podkreślić, że te unikatowe ekosystemy można postrzegać z różnych perspektyw. Są one nie tylko symbolem dzikiej przyrody, lecz także jednym z najistotniejszych lądowych magazynów węgla w postaci torfu. Przykładowo w torfowiskach Polski znajduje się dwa razy więcej węgla pierwiastkowego niż w lasach w drewnie na pniu (Lamentowicz et al., 2024). Pod warunkiem, że pozostają w dobrej kondycji, torfowiska odgrywają pozytywną rolę w regulacji klimatu – roślinność charakterystyczna dla tych obszarów pochłania dwutlenek węgla z atmosfery i zatrzymuje go w strukturze torfu po obumarciu (Jabłońska et al., 2021).
Chęć zrozumienia torfowisk i innych mokradeł prowadzi nas do złożonych mechanizmów, które bada ekologia – nauka przyrodnicza zajmująca się analizą wzajemnych zależności między organizmami i ich środowiskiem (Weiner, 2020). Niestety, w Polsce termin „ekologia” bywa niezrozumiany lub celowo deformowany, co wpływa na społeczne postrzeganie tej niezwykle ważnej dziedziny. A szkoda – bo to nauka nie tylko fascynująca, ale i bardzo praktyczna!
Torfowiska można również potraktować jako żywe archiwa – źródła wiedzy o historii naszej cywilizacji, kształtowaniu się państwowości, a także o relacji człowieka z przyrodą na przestrzeni wieków https://radionaukowe.pl/podcast/mokradla-bagna-torfowiska-portal-miedzy-przeszloscia-a-przyszloscia-e132/. W takim ujęciu ich ochrona nabiera głęboko patriotycznego znaczenia. Chroniąc te ekosystemy, działamy nie tylko na rzecz klimatu, ale również na rzecz zachowania pamięci o przeszłości https://pakt-dla-mokradel.pl/#declaration.
Torfowiska i jeziora stanowią bogate źródło danych dla geografów, archeologów i historyków (Lamentowicz et al., 2020). Przykładem może być nasza niedawna publikacja w czasopiśmie PNAS (Izdebski et al., 2022), gdzie na podstawie analizy osadów z jeziora Lednica odtworzyliśmy historię formowania się struktur państwa polskiego. Inne badania, prowadzone m.in. na torfowisku Kazanie w rejonie Pobiedzisk, pokazują, że zaledwie 180 cm torfu może zawierać zapis nawet 1200 lat historii (Czerwiński et al., 2021, 2019). Tego rodzaju odkrycia są bezcennym materiałem edukacyjnym – pozwalają opowiadać zarówno o dziejach przyrody, jak i o przemianach kultury słowiańskiej, uwzględniając przy tym rolę człowieka oraz zmiany klimatyczne (Lamentowicz et al., 2019).
Czy jesteśmy w stanie zrozumieć naszą tożsamość, nie znając historii? Podobnie – nie da się pojąć współczesnych wyzwań ekologicznych bez analizy tego, jak kształtował się krajobraz pod wpływem działalności człowieka. Torfowiska, jeziora czy pradawne drzewa zawierają „zapisy” tych przemian. Odtwarzając i nawadniając torfowiska, chronimy nie tylko ich funkcje klimatyczne, ale również cenne źródła wiedzy o lokalnych społecznościach, dawnym rolnictwie, leśnictwie i cywilizacjach (Gearey et al., 2014).
Bez względu na nasze poglądy, wszyscy chcemy żyć w zdrowym środowisku. A troska o atmosferę, o zdrowe torfowiska, łąki, lasy czy pola to nie tylko działanie proekologiczne – to przemyślana strategia dbania o wspólne dobro. Przyszłe pokolenia ocenią stan mokradeł, torfowisk i zasobów wodnych, które będą efektem naszej obecnej eksploatacji przyrody. Obecnie poznajemy historie zapisane w mokradłach, są to opowieści zapisane w szczątkach roślin i mikroorganizów. To głównie wątki średniowiecznego przyspieszenia niszczenia przyrody, trwałej utraty pierwotności i dzikości. To także historie degradacji pierwotnych gleb otaczających mokradła oraz rozwój gospodarki feudalnej. Obecny stan mokradeł jest efektem rozwoju ekonomicznego w ostatnim milenium, w tym kontekście parafraza „Po mokradłach ich poznacie” nabiera wielowymiarowego sensu, który powinien nas natchnąć do przyszłej ochrony mokradeł https://www.youtube.com/watch?v=SJRydYBEl_Y&t=8s.
Literatura
Czerwiński, S., Guzowski, P., Karpińska-Kołaczek, M., Lamentowicz, M., Gałka, M., Kołaczek, P., Izdebski, A., Poniat, R., 2019. Znaczenie wspólnych badań historycznych i paleoekologicznych nad wpływem człowieka na środowisko. Przykład ze stanowiska Kazanie we wschodniej Wielkopolsce. Studia Geohistorica 56. https://doi.org/10.12775/sg.2019.04
Czerwiński, S., Guzowski, P., Lamentowicz, M., Gałka, M., Karpińska-Kołaczek, M., Poniat, R., Łokas, E., Diaconu, A.-C., Schwarzer, J., Miecznik, M., Kołaczek, P., 2021. Environmental implications of past socioeconomic events in Greater Poland during the last 1200 years. Synthesis of paleoecological and historical data. Quaternary Science Reviews 259, 106902. https://doi.org/10.1016/j.quascirev.2021.106902
Gearey, B.R., Fletcher, W., Fyfe, R., 2014. Managing, Valuing, and Protecting Heritage Resources in the Twenty-First Century: Peatland Archaeology, the Ecosystem Services Framework, and the Kyoto Protocol. Conservation and Management of Archaeological Sites 16, 236–244. https://doi.org/10.1179/1350503315z.00000000084
Izdebski, A., Guzowski, P., Poniat, R., Masci, L., Palli, J., Vignola, C., Bauch, M., Cocozza, C., Fernandes, R., Ljungqvist, F.C., Newfield, T., Seim, A., Abel-Schaad, D., Alba-Sánchez, F., Björkman, L., Brauer, A., Brown, A., Czerwiński, S., Ejarque, A., Fiłoc, M., Florenzano, A., Fredh, E.D., Fyfe, R., Jasiunas, N., Kołaczek, P., Kouli, K., Kozáková, R., Kupryjanowicz, M., Lagerås, P., Lamentowicz, M., Lindbladh, M., López-Sáez, J.A., Luelmo-Lautenschlaeger, R., Marcisz, K., Mazier, F., Mensing, S., Mercuri, A.M., Milecka, K., Miras, Y., Noryśkiewicz, A.M., Novenko, E., Obremska, M., Panajiotidis, S., Papadopoulou, M.L., Pędziszewska, A., Pérez-Díaz, S., Piovesan, G., Pluskowski, A., Pokorny, P., Poska, A., Reitalu, T., Rösch, M., Sadori, L., Sá Ferreira, C., Sebag, D., Słowiński, M., Stančikaitė, M., Stivrins, N., Tunno, I., Veski, S., Wacnik, A., Masi, A., 2022. Palaeoecological data indicates land-use changes across Europe linked to spatial heterogeneity in mortality during the Black Death pandemic. Nat Ecol Evol 6, 297–306. https://doi.org/10.1038/s41559-021-01652-4
Jabłońska, E., Kotowski, W., Giericzny, M., 2021. Strategia ochrony mokradeł w Polsce na lata 2022-2032. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska.
Lamentowicz, M., Karpińska-Kołaczek, M., Guzowski, P., Izdebski, A., Czerwiński, S., Marcisz, K., Gałka, M., Łuców, D., Słowiński, M., Kołaczek, P., 2019. Znaczenie wysokorozdzielczych wielowskaźnikowych (multi-proxy) badań paleoekologicznych dla geografii historycznej i historii gospodarczej. Studia Geohistorica 30. https://doi.org/10.12775/sg.2019.03
Lamentowicz, M., Konczal, S., 2024. Jak chronić torfowiska w lasach? ArchaeGraph Wydawnictwo Naukowe.
Lamentowicz, M., Marcisz, K., Guzowski, P., Gałka, M., Diaconu, A.C., Kołaczek, P., 2020. How Joannites’ economy eradicated primeval forest and created anthroecosystems in medieval Central Europe. Sci Rep 10, 18775. https://doi.org/10.1038/s41598-020-75692-4
Lamentowicz, M., Wochal, D., Czerwiński, S., Konczal, S., Landowska, J., Landowski, J., 2024. Torfowiskowe zasoby węgla w Borach Tucholskich, in: Lamentowicz, M., Konczal, S. (Eds.), Jak Chronić Torfowiska w Lasach? ArchaeGraph, Łódź, pp. 85–107.
Makles, M., Pawlaczyk, P., Stańko, R., 2014. Poradnik najlepszych praktyk ochrony mokradeł. Centrum Koordynacji Projektów Środowiskowych.
RAMSAR, 2018. Wetlands: essential for a sustainable urban future. Fact Sheet 10.
Weiner, J., 2020. Życie i ewolucja biosfery. PWN, Warszawa.
