Jak zorganizować dobrą wycieczkę przyrodniczą? (miniporadnik dla nauczycieli)

Wycieczki / wyprawy przyrodnicze są szczególnym wydarzeniem w edukacji przyrodniczej i ekologicznej: wzbogacają wiedzę, są ważnym uzupełnieniem lekcji stacjonarnych, wzbogacają wyobraźnię uczniów (i nauczycieli), zmieniają otoczenie nauki poprzez doświadczenia prowadzone w terenie i są ciekawym przerywnikiem w ciągu edukacji szkolnej.

Pokazują bliskość przyrody i wskazują miejsce człowieka w przyrodzie. Z jednej strony uczą skupienia na szczegółach obserwowanych w terenie, a z drugiej pokazują szeroką perspektywę wzajemnych relacji organizmów i siedlisk.

Poza tym, wzbudzają nawyk poszukiwań, wzbudzają ciekawość świata … Po to, by spełniały powyższe walory, trzeba je dobrze przygotować i samemu do nich dobrze się przygotować. Nie stawiam się w roli największego specjalisty od organizacji wycieczek przyrodniczych, ale mam swoje wieloletnie doświadczenie. I proponuję, by na poniższe propozycje spojrzeć jako pewna propozycja – może przydatna.

Elżbieta Buchcic z Instytutu Biologii na Uniwersytecie Jana Kochanowskiego w Kielcach w artykule „Nauczyciel stymulatorem rozwoju zainteresowań uczniów” ([w:] Problemy współczesnej pedagogiki 2015, 1(1), 7–23 © 2015 MWSE) pisze: Młodzi ludzie już od początkowych etapów kształcenia powinni być świadomi zagrożeń i wrażliwi na piękno przyrody, gdyż tylko prawidłowe oddziaływanie na nich od wczesnych lat dzieciństwa daje pozytywne efekty. W celu poznania opinii na temat roli nauczyciela jako stymulatora rozwoju zainteresowań uczniów przeprowadzono badania sondażowe, które dały możliwość diagnozy sposobów kształtowania i rozwijania zainteresowań przyrodniczych wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Z analizy uzyskanych informacji wynika, że najmłodsi są ciekawi świata, dlatego poznawanie go odbywa się w różny sposób: za pomocą obrazów, mowy i dźwięków. Jednakże kontakt bezpośredni zdaniem respondentów daje większą radość, satysfakcję i zadowolenie z odkrycia czegoś nowego. Szczególnie ważnym elementem kształcenia w myśl zasad edukacji prośrodowiskowej jest podjęcie wszelkich działań w placówkach szkolnych, których celem jest stymulowanie świadomości środowiskowej, a także przygotowanie kadry pedagogicznej do wdrażania wielu metod i strategii pozwalających na uzyskanie jak najlepszych wyników podczas edukowania młodego pokolenia. Reforma systemu edukacyjnego stawia nowe wyzwanie nauczycielom i określa zasady tworzenia, adaptowania i realizacji programów edukacyjnych, w tym programu interdyscyplinarnego na każdym etapie kształcenia. Wymaga to ogromnej wiedzy, twórczego podejścia do zadań edukacyjnych, a przede wszystkim przekonania o potrzebie modyfikacji sposobów pracy. Oczekiwania dotyczące efektów pracy dydaktyczno-wychowawczej stale rosną, a treści, metody i organizacja kształcenia ciągle się zmieniają.

O wartości obserwacji przyrody w swej książce pt. Dwanaście srok za ogon (Wydawnictwo Czarne, 2016) Stanisław Łubieński pisze: Okazało się, że pasja zmienia na zawsze. Możesz już nie chodzić po bagnach i lasach, ale twój wzrok zawsze przykuje przelatujący dzięcioł. Nigdy nie pozostaniesz obojętny na połyskliwe piękno pierwszych wiosennych szpaków. Zawsze przystaniesz na dźwięk nieznajomego śpiewu. Nigdy nie przestaniesz obserwować.

Cele wycieczki przyrodniczej

Wycieczka przyrodnicza ma kilka celów:

• Pokazuje naturę w naturze (nie w komputerze),
• Pokazuje piękno natury – impuls do zainteresowań przyrodniczych,
• Uczy rozpoznawać gatunki w realnym otoczeniu,
• Wypracowuje nawyk obserwacji przyrody,
• Uzupełnia program nauczania.
• Pokazuje zmienność świata przyrody w różnych porach roku,
• Pokazuje zmienność świata przyrody w różnych porach dnia,
• Ukazuje odmienność przyrody w różnych siedliskach.
• Kształtuje postawy proekologiczne.

Najlepsza pora dnia

Nie ma złej pory obserwacji przyrody. Wszystko zależy od tego co chcemy obserwować i na co chcemy zwrócić uwagę. Każda pora dnia „rządzi się swoimi prawami”: czas snu, pobudki, szukania pożywienia, karmienia, odpoczynku, karmienia, poszukiwania jedzenia, szukanie miejsca na sen.

Nawet noc jest czasem ciekawych obserwacji – możemy obserwować (nasłuchiwać) życie nocne w siedliskach, poszczególne gatunki aktywne nocą lub niebo.

Przy czym należy zaznaczyć, że największa aktywność zwierząt przypada na poranki i czas zmierzchu.

Najlepsza pora roku

Podobnie nie ma najgorszej / najlepszej pory roku, a wszystko – ponownie – zależy od tego na co nastawiamy się przy obserwacjach.

Wiosną atrakcyjne są ptasie przeloty, pobudka ssaków czy rozkwitanie roślin. Lato to pełnia okresu lęgowego, czas rozrodu, opieki nad młodymi, owocowanie roślin.

Jesienią ponownie obserwujemy wędrówki zwierząt, ale i można zauważyć magazynowanie żywności. W tym czasie zbieramy też grzyby! Jest więc kolejny przyczynek do prowadzenia wypraw po lasach.

Zima to co prawda czas zimowego odrętwienia w przyrodzie, ale właśnie wtedy mamy niepowtarzalną okazję do poznawania gatunków arktycznych pojawiających się w Polsce (dotyczy to zwłaszcza ptaków). Wtedy też aktywizujemy się pomagając zwierzętom przetrwać zimne i krótkie dni.

Wybór miejsca

Najbardziej oczywistymi miejscami prowadzenia wypraw przyrodniczych są obszary chronione – zwłaszcza rezerwaty, parki narodowe, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, obszary Natura 2000 – ale warto pamiętać, że nie tylko obszary chronione mają potencjał środowiskowy.

Pamiętajmy! W rezerwatach i parkach narodowych należy stosować się do lokalnych zasad poruszania się po tych obszarach. Takie obszary można eksplorować wyłącznie na zasadach ustalonych dla tych obszarów (tylko po ścieżkach edukacyjnych lub wyznaczonych trasach). Niedopuszczalne jest zbaczanie z wyznaczonych tras, penetrowanie wyznaczonych ostoi zwierzyny czy nie zachowywanie odległości ochronnych dla gniazdujących ptaków.

W miastach i poza miastami możemy zorganizować wyprawy nad pojedynczymi jeziorami lub na pojezierzach, nad wybranymi fragmentami rzek i odcinkami brzegu morza, nad stawami rybnymi (tu musimy pamiętać o uzyskaniu zgody na wejście na ich teren od właściciela),.

Wyprawy możemy prowadzić w obszarach górskich (uważajmy na bezpieczeństwo!), na równinach, wzgórzach i pojezierzach. Słowem wszystkie obszary nadają się na miejsce obserwacji przyrody. Czasami są to okolice naszych miejscowości, okolice naszych domostw czy po prostu okolice szkół.

Miejscami niezwykle ciekawych wycieczek przyrodniczych mogą być parki miejskie, sady, ogrody, a nawet cmentarze. Ba, czasami ciekawymi, choć zaskakującymi, miejscami mogą być place budowy, wysypiska odpadów, parkingi przy galeriach handlowych.

Miejsce wybieramy w zależności od przedmiotu naszych zainteresowań – jakie siedlisko chcemy zbadać, jakiemu gatunkowi chcemy się przyjrzeć.

Wybór obiektu obserwacji

Zastanówmy się co chcemy pokazać. Możemy przyjąć dwa generalne założenia:

Wariant 1.: W ciągu roku pokazujemy to samo siedlisko lub gatunek,

Wariant 2.: W zależności od pory roku pokazujemy inne siedliska i inne gatunki.

Pokazując jedno siedlisko w ciągu roku lub skupiając się jednym gatunku (wariant 1.) możemy prowadzić obserwacje rocznych zmiennych (zachowań, wyglądu, składu). W przypadku np. bociana obserwujemy przyloty, wiązanie się w pary, zakładanie gniazd, wychowywanie młodych, jesienne sejmiki, odloty. Wybierając jezioro skupiamy się na wiosennym gwarze zlatujących się ptaków, zielenienie się roślinności nabrzeżnej, okres lęgowy ptaków, okres rozrodu innych zwierząt, letnią przyduchę, jesienne wędrówki ptaków, zimowe zamarzanie i „ciszę”.

Wybór innych siedlisk i innych gatunków w zależności od pory roku (wariant 2.) możemy wybrać najbardziej „charakterystyczne”, „flagowe” dla pory roku siedliska lub gatunki, np. „letni gatunek, bocian”, „zimowe siedlisko, las”.

Nie ma „cichej” pory roku: życie w przyrodzie dzieje się cały czas, nawet jeśli „gołym okiem” tego nie widać. Ale przecież „gołe oko” w trakcie wycieczek przyrodniczych jest „uzbrajane” obserwacjami i wiadomościami.

Na jak długo?

W zależności od planowanej długości możemy się skupić nad kilkoma sprawami:

• Wycieczka jedno-dwugodzinna nadaje się na organizację wypraw na krótkich odcinkach i to w najbliższych okolicach.

Możemy wówczas skupić się na przeglądzie najważniejszych lub najciekawszych zagadnień.

• Wycieczka jednodniowa, na jedno popołudnie to dobry plan na obejście jednego 300-hektarowego jeziora, przejścia rozległych łąki i kilku kilometrów leśnymi ścieżkami.

Skupiamy się wówczas na analizie siedlisk, opisaniu gatunków.

• Wycieczka weekendowa: możemy planować wyprawy całodniowe, poranne, wieczorne.

Zachęcam do zorganizowania eksperymentu z podziałem grup obserwujących różne gatunki i siedliska. Wówczas mamy możliwość organizacji wieczornych rozmów przy ognisku i wymiany spostrzeżeń. Gdy zaprosimy lokalnego przewodnika lub przyrodnika takie rozmowy będą ciekawsze.

Na co warto zwracać uwagę?

• Ptasie gniazda (w okresie lęgowym obserwować z daleka, zimą można zabrać do szkolnej pracowni),
• Skorupki jajek / wypluwki,
• Śpiewy ptaków i odgłosy zwierząt,
• Owady i ich siedliska (np. mrowiska),
• Krajobraz (jezioro, rzek, las, łąka),
• Zachowania obserwowanych zwierząt (tańce i walki godowe, prowadzenie młodych),
• Rośliny, grzyby (nie zrywamy, fotografujemy, szkicujemy),
• Pióra, sierść,
• Nietypowe zachowania zwierząt,
• Nietypowe skupiska roślin i grzybów,
• Pokazujemy ślady zwierząt, których nie widzimy (żeremia bobrowe, tropy),
• Liczymy i odnotowujemy zaobrączkowane i numery obrączek, wraz z lokalizacją obrączki (L noga, P noga, szyja..) i kierujemy do Stacji Ornitologicznej PAN w Gdańsku-Górkach Wschodnich.

Tu ważna uwaga i prośba ze Stacji Ornitologicznej PAN w Gdańsku-Górkach Wschodnich:

Gdy znajdziesz ptaka z obrączką skontaktuj się ze Stacją Ornitologiczną podając następujące dane:  –  tekst i numer wytłoczony na obrączce,
–  jeśli ptak jest martwy, dołącz obrączkę,
–  datę znalezienia, schwytania lub obserwacji,
–  miejsce znalezienia, schwytania lub obserwacji,
–  stan ptaka w chwili znalezienia (np. zdrowy, ranny, martwy świeży, martwy w rozkładzie),
–  przyczynę śmierci lub zranienia ptaka, jeśli można ją określić,
–  los ptaka po schwytaniu (np. wypuszczony, przetrzymany do następnego dnia),
–  gatunek ptaka, jeśli można określić.
–  imię, nazwisko i adres kontaktowy znalazcy; potwierdzamy otrzymaną wiadomość powrotną i zawiadamiamy o okolicznościach zaobrączkowania stwierdzonego ptaka.

Stacja Ornitologiczna Muzeum i Instytutu Zoologii PAN
ul. Nadwiślańska 108, 80-680 Gdańsk 40

tel.  +48 (58) 308-07-59
fax   +48 (58) 308-09-82
email: stornit@miiz.waw.pl

Kilka zasad prowadzenia wyprawy

CIERPLIWOŚĆ. Nie spieszymy się. Dajmy poobserwować, poznać, przyjrzeć się. Warto poświęcić czasami jedną wycieczkę jednemu zagadnieniu, ale dokładnie.

JEŚLI NIE JESTEŚMY PEWNI, PRZYZNAJMY TO. Nie jesteśmy omnibusami, przynajmniej nie wszyscy 😊 Przyznajmy, że coś wymaga zastanowienia i sprawdzenia.

POKAZUJMY SZERSZE KONTEKSTY. Każde zwierzę, roślina czy grzyby funkcjonują w szerszych kontekstach ekologicznych. Warto o nich wspomnieć.

POKAŻMY, WPIERW ZAPYTAJMY. Nie zdradzajmy od razu co widzimy, zapytajmy, czy ktoś wie. Dajmy możliwość wygadania się.

OPOWIEDZMY CIEKAWOSTKĘ. To bardziej zainteresuje na początku niż nudne, „twarde” fakty.

MAMY OKAZJĘ DO ELIMINACJI MITÓW. Nad wieloma gatunkami ciążą szkodliwe mity (np. wilk atakuje ludzi). Opowiadając o gatunkach mamy okazję mówić prawdę.

Obserwacje przy karmnikach

Zimowe dokarmianie jest szczególną, wyśmienitą, okazją do prowadzenia łatwych obserwacji w najbliższym sąsiedztwie naszych domostw i szkół. Można pokazać gatunki zimujące i zimowych gości, zachowania poszczególnych gatunków.

Przy okazji kilka zasad:

• Nie karmimy chlebem, solonymi tłuszczami i namokniętym pożywieniem,
• Karmimy zbożami, jagodami, jarzębiną, niesoloną słoniną,
• Karmimy nieprzerwanie,
• Karmnik musi być suchy i zlokalizowany blisko krzewów lub innych miejsc do szybkiej ucieczki przed kotami.

Jaki ubiór?

Pamiętać należy o kilku zasadniczych zasadach dobory stroju na wyprawę przyrodniczą. Musi być zależny od pory roku i miejsca obserwacji.

• Nieszeleszczący – wbrew pozorom spacerowicza w szeleszczącym stroju słychać z daleka,
• Niejaskrawy – nie muszą to być kolory maskujące, ale jaskrawy płoszy zwierzęta,
• „Oddychający” – nic gorszego niż strj powodujący nadmierne pocenie się,
• Wodery, kalosze, buty trekkingowe, inne „solidne” obuwie służy do komfortowej wędrówki,
• Wiele kieszeni gwarantuje miejsce schowania niezbędnych podręcznych narzędzi obserwacyjnych: komórki, notatnika, ołówka, przewodników i próbek. Tu ważna uwaga: najlepszych narzędziem notowania są ołówki (nie wysychają, nie marzną, nie wylewają,
• W plecaku można schować lornetkę, przewodniki, duże notatniki, żywność, wodę, ”środki na komary”,

Nawet na krótką lokalną wycieczkę warto założyć solidne obuwie i dobrą odzież (bluzy, kurtki, spodnie)! Pamiętajmy o wiosennych roztopach i błocie po deszczu, o wietrze i piasku na trasie.

Jaki sprzęt zabierać?

Sprzęt obserwacyjny może być bardzo specjalistyczny i przez to bardzo drogi, ale są dostępne całkiem dobre narzędzia optyczne i sprzęt w optymalnych cenach, który można zakupić i wykorzystywać podczas wypraw przyrodniczych:

• Lornetka – na otwarte przestrzenie 10×50, do obserwacji w przestrzeniach leśnych 7×50.
• Luneta: najczęściej 20-60×60.
• Aparat fotograficzny z obiektywami 18-55 mm, 200 mm lub 300 mm.
• Próbki, fiolki, pudełka, plastikowe pojemniczki (nie szklane).

Warto pamiętać, ze prowadząc dużą grupę warto zabrać kilka lornetek i przynajmniej 2 lunety.

Obserwatorzy przyrody

Zaproszenie do współpracy przyrodników, leśników i lokalnych znawców przyrody (często naszych sąsiadów) przynosi wiele korzyści. Znają teren, znają siedliska i występujące tu gatunki. Jeśli są dobrymi narratorami, sypią ciekawostkami na poczekaniu wzbogacając wyprawę.

Mają wiedzę praktyczną, nie tylko teoretyczną, „mają dryga” do dzielenia się swoimi pasjami.

Nie zawsze są to przyrodnicy po studiach przyrodniczych. Mogą to być inżynierowie, pedagodzy, katecheci, humaniści.

Mają opracowane własne ścieżki i projekty edukacyjne dostosowane do wszystkich poziomów nauczania, a przez to dostęp do innych programów edukacyjnych nakierowanych na przyrodę.

Często zapraszają na wycieczki zorganizowane przez nich samych, ale też oferują organizacje wycieczek adresowanych dla konkretnych szkół i zespołów.

Prowadzą obozy przyrodnicze (obrączkarskie, monitoringowe, reintrodukcyjne), współtworzą szkolne koła przyrodnicze, ekologiczne.

Mają kontakt z placówkami naukowymi i badawczymi. Potrafią pozyskiwać środki finansowe na wsparcie prowadzonych projektów.

****

A może chcecie pójść na wycieczkę przyrodniczą razem z Drzewem Franciszka? No, kto chętny? 🙂