Prawo kanoniczne to system prawny, który reguluje działania Kościoła katolickiego oraz jego członków, w tym biskupów, kapłanów i świeckich. Niniejszy artykuł jest próbą ukazania relacji łączącej prawo kanoniczne oraz kwestie związane z ekologią i zrównoważonym rozwojem.
Prawo kanoniczne ma na celu zapewnienie porządku w Kościele katolickim i umożliwienie jego skutecznego działania. Jest to zbiór przepisów, norm i zasad, które określają organizację i funkcjonowanie Kościoła, sakramenty, hierarchię kościelną, prawa i obowiązki wiernych, a także kary kościelne. W ramach prawa kanonicznego podejmowane są decyzje dotyczące np. mianowania biskupów, organizacji struktury kościelnej, regulacji działalności duszpasterskiej i charytatywnej, a także podejmowane są działania mające na celu ochronę wiernych i dobre imię Kościoła.
Należy jednak zacząć od tego, że w prawie kanonicznym nie znajduje się żadna norma, która w sposób bezpośredni odnosi się do zagadnienia problemów ochrony środowiska. Wskazuje się, że prawo kanoniczne nie sformułowało explicite pewnego etycznego obowiązku respektowania środowiska przyrodniczego. Poparciem tej tezy jest fakt, że Kościół w swej nauce uważa ochronę środowiska naturalnego za zadanie należące do instytucji społeczno-politycznej a więc państwa. Kwestie te nie są jednak prawu kanonicznemu nieznane. W prawie kanonicznym akcentuje się ścisłą łączność między prawami człowieka i prawami wiernych w Kościele. Podstawą takiego założenia jest osadzenie norm prawa kanonicznego na fundamentalnych prawach człowieka. Jednym z istotnych elementów szeroko pojętych praw człowieka jest prawo do wynagrodzenia za pracę czy wypoczynku w warunkach niezmienionego środowiska naturalnego. Konstatuje się tutaj umożliwienie korzystania z dobrodziejstw natury i jej walorów w formie niezmienionej dla każdego człowieka, a więc zarówno osób świeckich jak i wiernych. Podejście prawa kanonicznego do kwestii ekologicznych wyraża się najczęściej właśnie poprzez pryzmat mechanizmów ekonomicznych. Ustawodawca kościelny stawia człowieka w centrum swojego zainteresowania, dlatego domaga się wypoczynku w warunkach godnych, które umożliwią tutaj wiernemu realizację swojego człowieczeństwa. Dlatego warto w tym miejscu zaznaczyć, że prawo kanoniczne ma tylko rolę „interpretacyjną” polityki ekologicznej państwa. Należy więc mówić tylko o pośrednim związku prawa kanonicznego z państwowo pojętą kwestią ekologiczną. Ustawodawca kanoniczny poniekąd pominął bezpośrednie odniesienie się do kwestii ochrony środowiska i pozostawił ją interpretacji normom świeckim. Nie może to prowadzić do stwierdzenia, że Kościół pozostaje bierny względem tak doniosłych zagadnień społeczno-politycznych, jakimi są ekologia i zrównoważony rozwój.
Ekologia w ostatnich dekadach zaczęła być postrzegana przez prawo kanoniczne jako wyraz odpowiedzialności za środowisko i życie człowieka. W świetle takiego podejścia wystosowane zostało orędzie Pawła VI, które zostało skierowane do uczestników międzynarodowej konferencji poświęconej ochronie środowiska organizowanej przez ONZ w Sztokholmie w 1972r. – „Paolo VI, Messaggio di Paolo VI Le preoccupazioni ecologiche e le esigenze del reale sviluppo, w: Insegnamenti di Paolo VI, 1972”. Papież w tym dokumencie podkreśla, że Kościół dostrzega przemożną świadomość wzajemnej relacji łączącej człowieka ze środowiskiem naturalnym. To środowisko warunkuje życie każdego człowieka, który ma za zadanie je chronić ale jednocześnie człowiek nobilituje je swoją obecnością, pracą i kontemplacją. W dokumencie wskazuje się, że działania i zdolności człowieka przynoszą owoce tylko wtedy, gdy odbywają się w poszanowaniu praw przyrody, podtrzymując życie i zdolności regeneracyjne przyrody. Jest to pierwszy kościelny dokument, który porusza kwestię ekologii i konstatuje, że „człowiek i natura są od siebie zależne i wspólnie dzielą swoją przyszłość”. Kilka lat później na Konferencji Episkopatu Niemiec potwierdzono słuszność stanowiska Papieża Pawła VI i stwierdzono, że człowiek „tylko w solidarności z resztą stworzenia, tylko odpowiedzialnością wobec świata zwierząt, roślin i rzeczy, może długo żyć jako pan stworzenia, nie stając się niewolnikiem swoich manii wielkości, niewolnikiem odrzuconym przez stworzenie”.
Jan Paweł II podczas spotkania z naukowcami z Papieskiej Akademii Nauk w 1987r. przywołał kwestię ochrony środowiska naturalnego, dostrzegając ogromne zmiany i zniszczenia w przyrodzie, które zaszły w ostatnim stuleciu. Papież nawoływał do reorientacji kultury i świadomości ogólnej akcentując wychowywanie kolejnych pokoleń w duchu proekologicznym. Podczas orędzia wygłoszonego na XXIV konferencji FAO (Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa) przekazuje uczestnikom swoją wizję postępowania i stosowania nowych schematów działania na rzecz środowiska, które są rezultatem wzmożonej pracy rządów i organizacji wspierających FAO. Papież kontynuuje myśl Pawła VI zaznaczając że integralny rozwój jest immanentnym warunkiem pokoju, a programy ekologiczne mające zapewnić żywność i mieszkania są konkretnymi sposobami promowania pokoju na całym świecie. Jan Paweł II dużo uwagi poświęcał nowym technologiom, które są jednocześnie szansą i zagrożeniem. Akcentował, aby przy wykorzystaniu biotechnologii poprawić efektywność wielu inicjatyw, których zadaniem jest polepszenie warunków gleb na świecie co zintensyfikuje produkcję rolną. Wprowadzenie nowych upraw, utrzymanie równowagi ekologicznej i zapobieganie niszczenia obszarów leśnych spotkało się ze zrozumieniem biskupów, kardynałów i wiernych co pozwoliło rozwinąć kwestię myśli ekologicznej w kościele i poruszyć zagadnienia związane z biotechnologią w sektorze rolno-spożywczym.
Kościół zaangażował się w promowanie ekologizmu po publikacji przez biskupów Lombardii, którzy w 1988r. tekstu „La questione ambientale” (Problematyka ekologiczna). Biskupi nawołują do podjęcia zmiany mentalności poprzez edukację, aby ograniczyć degradacje i negatywne zmiany w środowisku naturalnym. Konferencja Episkopatu Lombardii uznała za stosowne wskazanie przyczyn, które stoją za kryzysem ekologicznym i klimatycznym postępującym w obecnym stuleciu. Zaznaczono, że istnieje konieczność odbudowania wartości etycznych i moralnych człowieka, które to kształtują jego wolę a co za tym idzie – uczynki i działania. W tym celu Episkopat proponuje, aby w sposób świadomy kształtować poprawne relację między człowiekiem a środowiskiem, kultywując tym samym zrównoważony rozwój. Biskupi Lombardii próbują uchwycić wartości etyczne, które powinny kierować człowiekiem podczas jego ingerencji w środowisko naturalne. Jako podstawę kanoniczną określa się nadanie człowiekowi przez Stwórcę wybierania tych możliwości, które oddziałują w sposób korzystny na jego otoczenie a odtrącenie tych, które to środowisko degradują. We wszystkich listach i apelach możemy dostrzec, że środowisko naturalne jest postrzegane jako uporządkowana całość z której człowiek może korzystać do rozwoju swojej cywilizacji, jednakże nie może zapominać, aby robić to w oparciu o Boży porządek. Dlatego tak bardzo akcentuje się, że niezależnie od rodzaju interwencji człowieka w środowisko, należy zawsze rozważyć motyw takiego działania w oparciu nie tylko o wskaźnik ekonomiczny, ale również trzeba wzbogacić tą analizę o aspekt etyczny i moralny mając na uwadze korzyści i zagrożenia, które niesie za sobą określone działanie.
Kościół z prawa kanonicznego wywodzi, że szacunek wobec przyrody jest pewnym sposobem na okazywanie wdzięczności dla Stwórcy. Stąd w każdym człowieku powinno rozwinąć się poczucie, że w swej wdzięczności powinno się podejmować działania nakierowane na ratowanie zdegradowanego środowiska naturalnego. Ponadto na Konferencji Episkopatu Lombardii wskazano, jako bardzo istotne kryterium warunkujące zrównoważony rozwój, umiarkowanie w korzystaniu z przyrody i jej bogactw naturalnych. Słusznie zauważono, że niektóre dobra naturalne są nieodnawialne lub trudno odnawialne, stąd, aby skutecznie budować wspólne dobro, z którego może korzystać cała ludzkość należy robić to w sposób rozważny i umiarkowany. Szczególną troską należy objąć kraje ekonomicznie zacofane i rozwijające się, aby promując postawę ekologiczną utwierdzać wszystkich w przekonaniu, że jest to element składowy i pewien symbol solidarności międzynarodowej. Rozwadze należy poddać również korzystanie z dóbr konsumpcyjnych i promowanie kultury dzielenia się dobrami doczesnymi. W dokumencie akcentuje się również, że nie można zapominać i uciekać od odpowiedzialności ciążącej na barkach obecnych mieszkańców planety, katolików i osób świeckich za wspólny rozwój przyszłych pokoleń, którym nie można odbierać możliwości korzystania z czystej przyrody i bogactw naturalnych.
Konkludując, problematyka ochrony szeroko pojętego życia człowieka, którego egzystencja splata się nieustannie ze środowiskiem przyrodniczym nie jest nieobecna w nauce Kościoła. Co więcej, znajdujemy naprawdę wiele informacji i materiałów dotyczących ekologii w uchwałach synodów, które zaliczane są do prawodawstwa partykularnego. O doniosłości ekologizmu świadczą liczne rozważania papieży Rzymskich: Piusa XII, Pawła VI i Jana Pawła II. Kościół wychodzi do wiernych i stara się współpracować w zakresie szukania trafnych i skutecznych rozwiązań problemów, związanych z zintensyfikowanym rozwojem cywilizacyjnym ludzkości. Splatają się tu liczne kwestie związane z polityką, ekonomią, prawami socjalnymi które nie pozostają bez wpływu na wypracowywane rozwiązania proekologiczne. Ideą przewodnią jest budowanie wspólnego dobra ludzkości, jakim jest nienaruszone środowisko, z którego mają prawo korzystać wszystkie istoty żywe. W tym celu Kościół podejmuje wiele inicjatyw, których zadaniem jest zwiększenie świadomości ekologicznej wiernych. Nic dziwnego zatem, że aspekt edukacyjny, poruszony przez Pawła VI i Jana Pawła II jest wiecznie żywy i postrzegany jako istotny element nauczania dzieci i młodzieży.
